Klinkende munten, botsende belangen: drie conflicten over muntsoorten

Geld is niet zomaar een betaalmiddel. Bankbiljetten en munten draaien ook om macht en symboliek. De euro in Kosovo, de West-Afrikaanse frank en de Taiwanese dollar: drie verschillende manieren waarop  muntsoorten de inzet kunnen vormen van een politiek conflict.

‘Sinds overheden de banken tijdens de financiële crisis van 2008 overeind moesten houden, is er weer meer aandacht voor de politieke dimensie van ons geldbeleid’, zegt Stefan Eich in een telefonisch gesprek. Eich is assistent professor politieke filosofie aan de universiteit van Georgetown en auteur van het boek The Currency of Politics.

Volgens hem is geld niet alleen een economische maar ook een politieke kwestie: ‘De overtuigingen van mensen bepalen of een muntsoort werkt of niet. Als niemand erin gelooft, is een muntsoort niets waard. De politieke strijd om mensen te overtuigen raakt net aan de essentie van wat geld eigenlijk is.’

Meteen voegt hij eraan toe dat dit politieke karakter op verschillende manieren naar voren kan treden: ‘geld is een spiegel voor politieke strubbelingen en een machtsinstrument. Vaak is het identitaire luik met dat machtsaspect vermengd.’

Drie actuele voorbeelden tonen aan hoe geld en muntsoorten op verschillende manieren de politieke gemoederen beroeren. Te beginnen met geld als middel om de machtsbalans tussen verschillende bevolkingsgroepen te doen kantelen.

De euro beheerst Kosovo

Op 12 februari kwamen duizenden Servische Kosovaren op straat tegen de beslissing van de Kosovaarse overheid om alleen de euro als officiële munteenheid te erkennen. Dat zou vooral ten koste gaan van het gebruik van de Servische dinar.

‘De dinar is een belangrijke symbolische aanwezigheid van Servië in Kosovo. We mogen niet vergeten dat Servië Kosovo nog steeds als een afvallige provincie beschouwt’, zegt Giorgio Friuscione, Balkanexpert bij het Italiaanse Instituut voor Internationale Politiek (ISPI).

‘De Kosovaarse regering verwijdert één van de weinige zaken die Kosovo nog met Servië verbindt. Want de dinars zijn getooid met Servische nationale symbolen. In een land dat een etnische afscheidingsoorlog meemaakte, ogen de symbolen op bankbiljetten nooit onschuldig.’

‘In Kosovo is er weinig nodig om de situatie te laten escaleren.’

De gevolgen van de Kosovo-oorlog (1998-1999) tussen Serviërs en Albanese Kosovaren zijn nog steeds voelbaar in het dagelijkse leven. Ook na het vredesverdrag in 1999 bleef de situatie gespannen. Toen Kosovo in 2008 eenzijdig de onafhankelijkheid uitriep, heeft Servië dat nooit willen aanvaarden.

Vooral in het noorden van Kosovo leeft er nog een grote Servische minderheidsgroep. In een tiental gemeenten vormen etnische Serviërs de meerderheid. Zij staan erg vijandig tegenover de Kosovaarse regering, die zetelt in de hoofdstad Pristina.

De afschaffing van de dinar is niet de eerste anti-Servische maatregel van de huidige Kosovaarse regering. Ook de verkiezing van etnisch Albanese burgemeesters in vier gemeenten met een Servische meerderheid zette kwaad bloed.

‘De ban van de dinar komt voort uit de noodzaak van Pristina om Servische instellingen te ontmantelen. Nu wil het de Kosovaarse onafhankelijkheid versterken via een onafhankelijk betaalmiddel’, zegt Friuscione.

Al is de euro natuurlijk geen Kosovaarse, maar een Europese bevoegdheid. Sinds Kosovo in 2002 tot de eurozone is toegetreden, kan het dus sowieso niet op eigen houtje over geldzaken beslissen. Toch nam de Kosovaarse regering deze beslissing zonder voorafgaand overleg.

In een persbericht van de Europese Dienst voor extern optreden (EEAS) klinkt verontwaardiging over die eenzijdige beslissing. Er heerst bezorgdheid over ‘de gevolgen die dit besluit kan hebben op het dagelijkse leven van de Servische Kosovaren’.

Volgens Friuscione is die bezorgdheid terecht: ‘Zulke beslissingen moeten altijd in overleg met de Westerse bondgenoten gebeuren. In Kosovo is er weinig nodig om de situatie te laten escaleren.’

Weg met de West-Afrikaanse frank

Terwijl de euro in Kosovo de machtsbalans tussen groepen moet beslechten, staat de afkeer voor de West-Afrikaanse frank in de Sahellanden vooral symbool voor de strijd tegen koloniale onderdrukking. Hun voormalige kolonisator Frankrijk is daarbij de ultieme boeman.

‘Geld is een kwestie van soevereiniteit. Er is geen sprake van dat we nog langer de melkkoe van Frankrijk zullen zijn’, verklaarde generaal Abdourahamane Tiani als staatshoofd van Niger op 12 februari live op de staatstelevisie.

Samen met Mali en Burkina Faso wil het Niger van Tiani een nieuwe gemeenschappelijke munt oprichten. Twee zaken zorgen ervoor dat net deze landen zich aan dit project willen verbinden. Sinds ook Niger op 26 juli een militaire staatsgreep kende, worden ze alle drie bestuurd door het leger. En alle drie willen ze komaf maken met de invloed van hun voormalige kolonisator Frankrijk.

‘Eigenlijk hoor je amper economische argumenten over handel of krediet uit het anti-CFA-kamp. Het gaat alleen maar over Frankrijk.’

Zo besloten de militaire leiders van Niger, Mali en Burkina Faso eind januari om met onmiddellijke ingang de Economische Gemeenschap van West-Afrikaanse Staten (Ecowas) te verlaten. Volgens hen was de invloed van Frankrijk er nog te overheersend. 

Eén van de meest symbolische zaken in de strijd tegen die Franse invloed is hun huidige muntsoort: de West-Afrikaanse frank oftewel de CFA-frank.

‘Ze verwerpen niet zozeer de CFA-frank op zich, maar wel waarvoor die staat: het koloniale tijdperk’, vertelt Emilie Laffiteau, onderzoekster bij de Franse denktank IRIS. 

Oorspronkelijk stond CFA voor Colonies françaises d’Afrique (Franse kolonies van Afrika). In 1945 introduceerde Frankrijk de West-Afrikaanse CFA-frank als gemeenschappelijke muntsoort in zijn toenmalige West-Afrikaanse kolonies. In zijn Centraal-Afrikaanse kolonies kwam de Centraal-Afrikaanse CFA-frank. 

Met de dekolonisering veranderde de betekenis van CFA in 1958 in Communauté française d’Afrique (Franstalige gemeenschap van Afrika). Die naamsverandering toont al meteen hoe symbolisch geladen het debat over de CFA-frank verloopt.

‘Eigenlijk hoor je amper economische argumenten over handel of krediet uit het anti-CFA-kamp. De afwijzing van de CFA-frank overstijgt het economische niveau. Het gaat alleen maar over Frankrijk’, zegt Idrissa Abdoulaye, onderzoeker aan het African Studies Centre van de Universiteit Leiden.

Voordelen?

De CFA-frank biedt wel degelijk economische voordelen aan de West-Afrikaanse landen.  De waarde ervan blijft redelijk stabiel, omdat de CFA-frank aan de euro is gekoppeld. Ongeacht de omstandigheden krijg je voor één euro altijd 656 West-Afrikaanse frank.

‘De economische elite wil de West-Afrikaanse frank helemaal niet inruilen voor een nieuwe en onzekere muntsoort.’

Die zekerheid is geen overbodige luxe in een regio waarin andere munten flink in waarde kunnen schommelen. Zo onderging de naira, de munt van Nigeria, de afgelopen maanden een forse waardevermindering. 

‘De stabiliteit van de CFA-frank verklaart de tegenstelling tussen woorden en daden van Afrikaanse regeringsleiders. Ondanks de controverse rond de CFA-frank blijven veel landen hem gebruiken’, vertelt Idrissa. Hij wordt tegenwoordig nog steeds gebruikt in Benin, Guinee-Bissau, Ivoorkust, Senegal en Togo. 

Toch besloten de militaire regimes van Niger, Mali en Burkina Faso om in september 2023 een alliantie van de Sahellanden te stichten. Dat is hun alternatief voor Ecowas. In het kader van die alliantie willen ze binnenkort dus met een nieuwe gemeenschappelijke munt op de proppen komen.

Al heerst er ook al sinds de eeuwwisseling binnen Ecowas het plan om een gemeenschappelijke munt te introduceren: de eco. ‘Maar door onenigheid tussen de Franstalige en Engelstalige landen liggen die plannen al een tijdje stil’, zegt Laffiteau.

Ondanks de verklaringen van de drie Sahellanden dat ze Ecowas willen verlaten, blijft het volgens Laffiteau moeilijk om de toekomst te voorspellen: ‘Ze hebben nog geen institutionele verklaringen afgelegd om de West-Afrikaanse frank en Ecowas echt op te geven. Het blijft bij een publiek discours van een politieke elite. De economische elite wil de West-Afrikaanse frank helemaal niet inruilen voor een nieuwe en onzekere muntsoort.’

Maar naast het slaan van munten moeten ze ook een centrale bank oprichten en een eigen monetaire koers uitstippelen. Hoe sterk en geloofwaardig hun nieuwe muntsoort zal zijn valt dus nog af te wachten. De kans is reëel dat mensen geen vertrouwen in de nieuwe munt zullen hebben en alsnog hun West-Afrikaanse franken of dollars op zak zullen houden.

De ironische reactie van Idrissa op die ambitieuze plannen van de militaire regimes spreekt dan ook boekdelen: ‘Veel succes daarmee’.

Taiwan schommelt tussen dollar en yuan

De onzekerheid raakt al aan een derde wijze waarop geld en politiek met elkaar verweven zijn. Want soms ontstaan muntsoorten ten gevolge van onvoorziene politieke beslissingen. Hun toekomst oogt dus even onzeker als het voortbestaan van die instabiele politieke toestand. 

‘De Taiwanese dollar is zo’n transitiemunt die door geopolitieke omstandigheden permanent werd’, zegt Jasper Roctus, onderzoeker aan het Egmontinstituut en aan de Universiteit Gent.

In 1949 werd de Taiwanese dollar ingevoerd om een woelige periode te overbruggen. Na de Tweede Wereldoorlog kwam er samen met de Japanse bezetting van het eiland ook een einde aan de toenmalige munteenheid: de Taiwanese yen. Die was gekoppeld aan de Japanse yen.

‘Tot nu toe blijft de Taiwanese dollar wel redelijk goed zijn waarde behouden.’

Maar door de politieke realiteit van de Chinese burgeroorlog werd de Taiwanese dollar een permanente realiteit. In 1949 behaalden de communisten van Mao Zedong de overwinning op de Kwomintang van Chiang Kai-Tshek.

De aanhangers van deze nationalistische partij zagen zich genoodzaakt om het Chinese vasteland te verlaten en zich op Taiwan terug te trekken.

Toch behielden de kwomintang-aanhangers de hoop om in de toekomst hun verloren terrein op de communisten te heroveren. In een verdrag uit 1948, dat diende als staat van beleg, staat er dat de Taiwanese dollar tot die herovering tijdelijk de munteenheid van het ‘echte’ China zou zijn.

‘Grondwettelijk gezien bleef de officiële munteenheid van Taiwan de zilveren yuan. Al raakte die al snel in onbruik en werden alle betalingen verricht in Taiwanese dollar’, zegt Roctus.

De zilveren yuan was het gangbare betaalmiddel van precommunistisch China. Pas in 1991 besloot de Taiwanese regering om af te zien van de zilveren yuan. Wat veelzeggend is voor hoelang de hoop op de herovering van het vasteland in leven werd gehouden.

De laatste jaren is het net China dat Taiwan dreigt binnen te vallen. Zo zei de Chinese president Xi Jinping in zijn nieuwjaarstoespraak dat ‘de hereniging met Taiwan onvermijdelijk is’.

Bij een conflict over Taiwan kan de Taiwanese dollar volgens Roctus wel onder druk komen te staan als gevolg van een eventuele escalatie: ‘Tot nu toe blijft de Taiwanese dollar wel redelijk goed zijn waarde behouden. Hij staat op de 17de plaats van meest gebruikte muntsoorten. En de complexe geopolitieke situatie voorkomt zelfs een grotere rol in het internationale betalingsverkeer.’